ابن‌خطیب بدرالدین ابوالمعالی محمد بن علی اربلیاِبْنِ خَطیب‌ِ اِرْبِلی، بدرالدین ابوالمعالی محمد بن علی (۶۸۶ - ۷۵۵ق/۱۲۸۷-۱۳۵۴م)، ادیب، شاعر، نویسنده، نحوی و فقیه شافعی است. ۱ - نسبنسبت او را اربلی موصلی گفته‌اند. از انتساب وی به اربل و سپس به موصل چنین برمی‌آید که در اربل عراق زاده شده و بعد از آن در موصل اقامت گزیده است. ۲ - هوش و حافظهابن حجر [۱]
ابن حجر عسقلانی احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۳۰۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.
او را مردی باهوش و خردمند می‌داند که حافظه‌ای شگرف داشت، چنانکه الحاوی الصغیر را در ۶۰ روز و شمسیه در علم منطق را یک روزه حفظ کرد. در علم قرائات نیز متبحر بود.۳ - شاگرداز جمله کسانی که نزد وی شاگردی کرده‌اند، ابن رافع است که در ذیل تاریخ بغداد استاد را ستوده است. ۴ - زندگیاز نحوه زندگانی او اطلاعی در دست نیست، جز اینکه روزگاری به نمایندگی از جانب امیر موصل به مصر رفت و پس از ۵۰ روز اقامت در مصر به موصل بازگشت. غیر از ارجوزه‌ای که از آن به تفصیل سخن خواهد رفت، آنچه از نظم او در میان کتب برجای مانده دو بیت زیبای عاشقانه است. [۲]
ابن حجر عسقلانی احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۳۰۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.
۵ - آثارآثاری که به ابن خطیب نسبت داده‌اند، عبارتند از: ۱. حاشیه بر کتاب تسهیل الفوائد ابن مالک در نحو [۳]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۱۳۵.
۲. شرحی بر کتاب الحاوی الصغیر، تألیف شیخ نجم‌الدین قزوینی شافعی که در بیان فروع مذهب شافعی نگاشته شده است. [۴]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۶۲۶.
۳. شرح کتاب الکافیة الشافیة ابن مالک در نحو [۵]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۳۶۹.
۴. بروکلمان رساله‌ای به نام فی تعریف العلوم بدو نسبت داده است؛ [۶]
«جواهر النظام فی معرفة الانغام»، س ۱۶، ۱۹۱۳م.
(محمد بن علی ابن خطیب اربلی) ذکر کرده و گوید آن را در مدت یک روز یا کمتر در «رنداد» [۷]
المشرق، ج۱، ص۸۹۵.
یا «مرتداد» (شاید مراد او، ماه مرداد بوده)، در ۷۲۹ق/۱۳۲۹م سروده است. [۸]
عزاوی عباس، الموسیقی العراقیة فی عهد المغول و الترکمان، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳، بغداد، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
این ارجوزه در ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م در مجلة المشرق... تحت عنوان «جواهر النظام فی معرفة الانغام» انتشار یافت.۵.۱ - توضیح ارجوزهناشر صریحاً متذکر می‌گردد که با وجود تفحص بسیار هیچ گونه اطلاعی درباره ناظم ارجوزه نیافته و در هیچ یک از فهرستهای اروپا و مصر و آستانه (استانبول) ذکری از آن ندیده است. [۹]
المشرق، ج۱، ص۸۹۵.
در ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م عزاوی نسخه دیگری به دست آورد و آن را پس از مقابله با متن المشرق در کتاب خود الموسیقی العراقیة فی عهد المغول و الترکمان مجدداً به چاپ رسانید. [۱۰]
عزاوی عباس، الموسیقی العراقیة فی عهد المغول و الترکمان، ج۱، ص ۱۰۶-۱۱۳، بغداد، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
۵.۲ - شرح بر ارجوزهشرحی بر ارجوزه با نام برء الاسقام، شرح القصیدة فی الانغام در کتابخانه برلین (شم ۵۵۱۵) موجود است که در آغاز آن به مؤلف قصیده ، یعنی «محمد بن (علی) الخطیب اربلی» اشاره شده است پیدا شدن همین ارجوزه سبب گردید که بسیاری از مؤلفان معاصر، ابن خطیب را در موسیقی نیز صاحبنظر بدانند. عزاوی از این حد نیز فراتر رفته با تمسّک به کتاب مسالک الابصار، ابن خطیب را از مشاهیر موسیقی روزگار خود می‌شمارد که در مجالس غنای هولاکو شرکت می‌کرده است. همو جمال‌الدین دیسنی (الدّاسنی) را از جمله شاگردان وی در علم موسیقی می‌داند، [۱۱]
عزاوی عباس، الموسیقی العراقیة فی عهد المغول و الترکمان، ج۱، ص ۴۷، بغداد، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
اما از آن‌جا که هیچ یک از متقدمین ذکری از ابن ارجوزه به میان نیاورده و حتی اشاره‌ای به شناخت وی از علم موسیقی نکرده‌اند، و نیز با توجه به مرتبت او در علم فقه ، پذیرفتن آمد و شدهای او به مجالس غنا سخت بعید به نظر می‌رسد.۶ - درگذشتاز سالهای پایان زندگی او اطلاعی در دست نیست و حتی منابع کهن، با آنکه برخی تاریخ ولادت وی را آورده‌اند، گویی از سال وفاتش بی‌اطلاع بوده‌اند. حاجی خلیفه هم که به وفات او اشاره کرده، تاریخ نادرستی آورده است. تاریخ یاد شده در آغاز مقاله، از قول متأخران است. ۷ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م. (۲) بغدادی، هدیه. (۳) حاجی خلیفه، کشف. (۴) عزاوی عباس، الموسیقی العراقیة فی عهد المغول و الترکمان، بغداد، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م. (۵) المشرق. (۶) «جواهر النظام فی معرفة الانغام»، س ۱۶، ۱۹۱۳م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن خطیب اربلی»، ج۳، ص۱۱۵۴. |